Daniel Kahneman. Thinking, fast and slow. London: Allen Lane, 2011

Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman is volgens Steven Pinker 'zeker de belangrijkste psycholoog van dit moment'. In Thinking, fast and slow geeft hij, als ik het goed zie, een overzicht van zijn hele onderzoekscarrière. Hij doet dat aan de hand van drie tegenstellingen.

De eerste is tussen wat hij 'Systeem 1' en 'Systeem 2' noemt, twee manieren waarop mensen denken. Systeem 1 is snel, intuïtief, onbewust, nauwelijks onder controle te brengen: het zorgt ervoor dat je in een plaatje met honderd lachende gezichten onmiddellijk het boze gezicht eruit pikt. Systeem 2 is langzamer, logischer, stapgewijs en heeft met aandacht en bewustzijn te maken: als je even snel 17x33= uitrekent, voel je hoe je in je hoofd een aantal stappen zet om tot het eindresultaat te komen.

Het tweede onderscheid is dat tussen 'Econs' en 'Humans'. Econs zijn de rationele agenten uit de klassieke economische theorie: individuen die uit zijn op winstmaximisatie en in dat streven puur rationeel handelen, je zou kunnen zeggen: volgens Systeem 2. Humans zijn mensen die af en toe behoorlijk beïnvloed worden door hun Systeem 1 en daardoor onlogische keuzes maken, soms zelfs geheel tegen hun eigen belang in.

Het derde verschil is dat tussen twee soorten zelf: het 'belevende zelf' en het 'herinnerende zelf'. Wanneer je mensen vertelt dat ze aan het eind van hun volgende vakantie een pilletje krijgen waardoor alle herinneringen aan die vakantie vervagen, en ze dan vraagt hoe dit hun vakantieplannen beïnvloedt, zeggen heel veel mensen dat ze dan waarschijnlijk niet op vakantie zouden gaan. Je gaat niet op vakantie voor de belevenis, niet voor de 'belevende zelf', maar voor de herinnering. (Mijn interpretatie: mensen doen een heleboel dingen niet zozeer omdat het op dat moment nuttig of prettig is, maar omdat het iets toevoegt aan hun levensverhaal.)

Thinking, fast en slow is een fascinerend boek van een briljante man, vol met kleine gedachte-experimentjes die de lezer bij het onderwerp houden (en die tegelijkertijd ook aan grote groepen onderzoekers zijn voorgelegd).

Ik vind het jammer dat Kahneman in de loop van zijn leven zo naar de economie is getrokken. Begrijpelijk is het wel — hij houdt van onderzoek met veel meetbare data, en economisch gedrag heeft nu eenmaal meetbare aspecten — maar het verschil tussen Econs en Humans vind ik eigenlijk het minst interessante. Terwijl ik zoveel meer zou willen weten over het verschil tussen Systeem 1 en Systeem 2. Want hoe zit dat precies? Je kunt met veel oefening sommige vaardigheden automatiseren: de schaakgrootmeester overziet in één blik een ingewikkelde positie op een schaakbord, zoals Kahneman ook zelf noemt. In dat geval is de kennis dus van Systeem 2 naar Systeem 1 verschoven, maar hoe kan dat in zijn werk gaan?

Kahneman is denk ik niet zo in zulke vragen geïnteresseerd omdat hij een modellenbouwer is. Hij wil dingen onderzoeken die hij in kwantificeerbaar onderzoek kan omzetten en hoe-en-waarom-vragen horen daar meestal niet bij. Dat is niet erg: hij heeft in zijn leven fascinerende dingen gedaan en daarbij verbazingwekkende dingen ontdekt. En daar een heerlijk boek over geschreven.