Ellen Krol. Onbevrijd gevoel. Schrijvers over de Jodenvervolging en daarna. De kleine uil, 2024

 

Er was een tijd dat je kon zeggen dat de Nederlandse literatuur bijna helemaal ging over de Tweede Wereldoorlog. Zoals er nu een minister is die zegt 'ik ben beleid', was er toen een schrijver die zei 'ik ben de Tweede Wereldoorlog': Harry Mulisch.

Die tijd was de tijd van mijn jeugd. Die tijd is voorbij. Het afgelopen jaar las ik vijftig Nederlandstalige romans van de afgelopen 25 jaar, en de oorlog speelde er nauwelijks nog een rol in, en eigenlijk alleen in The Safekeep van Yael van der Wouden is het echt belangrijk – en dat boek is in het Engels geschreven en mogelijk ook wel eerder gericht op het buitenland dan op Nederland. Er was meer aandacht voor de Eerste Wereldoorlog bij de schrijvers.

De neerlandica Ellen Krol bespreekt in haar essaybundel Onbevrijd gevoel een aantal Nederlandse boeken die over de oorlog gaan, en meer in het bijzonder over de Jodenvervolging. Ze komen, op de verzamelde Oorlogsdagboeken van Hanny Michaelis uit 2019 na, allemaal uit de twintigste eeuw.

Hoe Krol geselecteerd heeft, is niet helemaal duidelijk. Een aantal kernteksten ontbreken: De ondergang van de familie Boslowits van Gerard Reve, of Kinderjaren van Jona Oberski bijvoorbeeld. Ook kun je volgens mij eigenlijk de verwerking van het Joodse leed in de Nederlandse literatuur niet goed begrijpen als je het eigenaardige geval van Carl Friedman negeert. Daar staan overigens wel allerlei ontdekkingen tegenover, in ieder geval voor mij, zoals de schrijfsters Clarissa Jacobi (Een echte Kavalsky) en Ida Vos (Wie niet weg is wordt gezien) en de bloemlezing Uitverkoren voor kinderen uit 1979, die was samengesteld door Beccy de Vries.

De mooiste en schrijnendste beschouwingen van Krol gaan over de periode na de oorlog: de terugkeer van de Joden in een wereld dat helemaal niet zo beschadigd was als zijzelf, maar waar de mensen wel klaagden over de hongerwinter en de nieuwkomers met argwaan en afkeer bekeken ('de besten zijn niet teruggekomen'). Krols favoriete auteur is waarschijnlijk Marga Minco, in ieder geval bespreekt ze van haar veel werk, en dat op een heel inzichtelijke manier:

De 'gemakkelijke' en vanzelfsprekende acceptatie van de vervolging van joden, en de ongeïnteresseerdheid voor de gevolgen ervan, toen en na de oorlog, daar gaan de boeken van Minco eigenlijk over.

Vakkundig laat Krol zien hoe dat onderwerp doorklinkt in de kleinste dialoogjes in Minco's werk, en hoe het schrijnt.