Mickaëlle Paty (avec Émilie Frèche). Le cours de monsieur Paty. Albin Michel, 2024.

 

Je komt uit een Frans lerarengezin, en ook je broer is leraar geschiedenis. Op een dag wordt hij onthoofd vanwege een les die hij gegeven heeft. Wat doe je dan? 

Mickaëlle Paty overkwam het in oktober 2020. Ze besloot ten strijde te trekken. Haar boek Le cours de monsieur Paty documenteert die strijd, ik zag het in Frankrijk overal in stapels in de winkel liggen. 

Samuel Paty gaf, net als andere geschiedenisleraren op zijn school, ieder jaar een tweetal lessen over de vrijheid van meningsuiting. In de tweede les stelde hij sinds januari 2015 de moord op de redacteuren van Charlie Hebdo centraal. Hij liet de leerlingen zelf aan de slag gaan met de vraag 'Wel of niet Charlie zijn?', waarbij ze zelf moesten beslissen of ze wel of geen karikaturen van Mohammed zouden plaatsen. Daarvoor liet hij enkele van de kwetsende afbeeldingen zien die Charlie Hebdo in de jaren voor de aanslag hadden geplaatst. Leerlingen die bang waren hierdoor gekwestst te worden, mochten tijdens de paar minuten dat de plaatjes werden getoond op de gang gaan staan.

In 2020 bracht dit alles een dynamiek in gang. Een vader van een leerlinge ontstak in woede omdat hij vond dat zijn dochter als moslima gediscrimineerd werd: anderen hoefden niet op de gang te staan. Later beweerde hij ook dat een van de afbeeldingen pornografisch was (het achterwerk van de Profeet werd erin getoond). Bijzonder bij dat alles was dat de leerlinge helemaal niet op school was tijdens die les, en een dag later een paar dagen was geschorst vanwege onaangepast gedrag. Hoe dan ook werd de klacht van de vader via sociale media opgepikt in radicaal islamistische kring, en bereikte hij uiteindelijke een Tsjetsjeen die zijn kans schoon zag in het paradijs te komen door Paty een lesje te leren.

Mickaëlle Paty beschrijft in Le cours de monsieur Paty in detail wat er in de dagen tussen de les en de onthoofding is gebeurd. Het is een schokkend verhaal van een schoolbestuur die het incident doorspeelt  aan autoriteiten als een aanklacht over racisme, zonder duidelijk te maken dat de leerlinge in kwestie loog; van collega-leraren die de pedagogische methoden van Paty in twijfel trokken zonder zich druk te maken over de evidente islamistische dreiging die er inmiddels was; van een regering die een staatsbegrafenis voor de leraar organiseerde, maar zich ook daarna volgens Mickaëlle weinig gelegen liet liggen aan de strijd die er in bepaalde kringen nog steeds wordt gevoerd of voorbereid.

Uit het boek wordt ook de specifieke Franse dimensie van de strijd duidelijk: het begrip laïcité. Paty handelde naar eigen inzicht volgens dat begrip: alle organen van de staat zijn neutraal op het gebied van godsdienst. Leraren dragen daarom bijvoorbeeld geen kleding (hoofddoekjes, kruisjes) die naar godsdienst verwijzen, en op school moeten de karikaturen getoond kunnen worden. Leerlingen dan de gang op sturen is zelfs in tegenspraak met de laïcité, maar kan worden verantwoord doordat je jonge kinderen ook weer niet in hun gevoelens wil kwetsen.

Mickaëlle Paty heeft natuurlijk volkomen gelijk dat het te idioot voor woorden is om meteen na zo'n onthoofding iemands pedagogische methoden ter discussie te stellen. Een leraar hoort niet vermoord te worden, punt uit. Bovendien was haar broer vermoedelijk inderdaad een heel betrokken docent, die goed nadacht over alles wat hij deed, en die zelf eindeloos nieuwsgierig is naar wat er in de wereld gebeurt (Mickaëlle beschrijft in hartverscheurend detail hoe de vertaalde Koran eruit ziet die ze uit zijn bibliotheek heeft gehaald, als erfenis). 

Wel zit er misschien een systemisch probleem is het zo op de spits drijven van de laïcité dat het betekent dat religieuze symbolen niet gedragen mogen worden, maar scabreuze cartoons met iemands profeet erop wel worden getoond. Wat dat betreft is de ouderwetse tolerantie (waarbij er voor allebei een plaats is) misschien gezonder. Maar dat moeten de Fransen vooral onderling zelf uitmaken.

En dan is er trouwens achterin het boek nog wel iets schokkends te zien. Daar staan namelijk alle dia's afgebeeld van de lessen van Samuel Paty over de vrijheid van meningsuiting. Behalve de drie waarom hij is vermoord – daarvoor wordt de lezer naar een website verwezen.

Er staan een paar ontroerende passages in het boek, maar de ontroerendste is misschien die waarin Mickaëlle haar ontmoeting met M. beschrijft, de leerling (uit een andere klas) die de moordenaar heeft aangewezen wie Samuel Paty was. En die een paar jaar naar de gevangenis moet en zijn leven nu als verwoest beschouwt – hoe verder te leven met deze schuld? Mickaëlle probeert hem te laten zien dat hij ook daarna zijn leven toch weer moet kunnen zien op te bouwen – in de geest van haar broer.