Margriet van der Heijden. Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest. Prometheus, 2021

 

In Europa, in dat wonderlijke, bruisende, internationale Europa van 100 jaar geleden vonden Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest elkaar. Ze gingen allebei naar Göttingen, hij was een Oostenrijkse jood, zij een Russische, om er zich te laven aan de wis- en natuurkunde die in dat kleine stadje overal te vinden was. Want het begin van de twintigste eeuw was het moment waarop het allemaal gebeurde of te gebeuren stond, in de natuurkunde – zeker in Europa.

Ze trouwden en zouden samen een leven van denken leiden, denken over belangrijke vraagstukken, over hoe de materie in elkaar zit. Ze waren allebei hoogbegaafd, ze hadden allebei ook obstakels in dat Europa: hij bijvoorbeeld omdat hij joods was, zij omdat ze een vrouw was. Maar de wereld lag aan hun voeten.

Tatiana – Margriet van der Heijden noemt haar hoofdpersonen bij hun voornaam in haar dubbelbiografie Denken is verrukkelijk – kon in eerste instantie aan de slag in Petersburg, want Rusland was een van de meest geëmancipeerde landen van de wereld op dat moment. Maar heel ver kwam ze er toch ook niet, en voor Paul was het nog veel lastiger aansluiting te vinden. Door bemiddeling van Lorentz kreeg hij na vele jaren echter ineens een hoogleraarspost in Leiden aangeboden, en dus trok het paar naar dat stadje, en bouwde er een prachtig gebouw, dat ze konden betalen met het kapitaal van Tatiana. Ik ben het boek, net als andere lezers, vermoed ik, vooral gaan lezen omdat ik weleens wilde weten wat er nu allemaal in de Witte Rozenstraat 57 is gebeurd. 

Iedereen kwam er op bezoek, want Paul was een man met onder andere grote sociale gaven. Hij was bevriend met Einstein en met Bohr, die geregeld kwamen logeren. Hij had studenten onder zijn hoede als Tinbergen en Casimir, en collega's als de Nobelprijswinnaars Lorentz en Kamerlingh Onnes. Hun kinderen werden vrij opgevoed, ook de meisjes mochten net zo veel natuurkunde leren als ze wilden.

En toch werden ze niet gelukkig. Tatiana, van wie dat het meest te begrijpen zou zijn geweest, misschien nog wel het minst. Ze mocht als getrouwde vrouw in Nederland niets – ze mocht haar eigen geld niet beheren, ze mocht geen baantje nemen, laat staan een baan. Al haar talenten moest ze ongeveer vermorsen, hoewel ze samen met Paul én alleen toch nog een paar artikelen geschreven heeft. 

Paul had het misschien meer voor elkaar, maar aan hem lijkt op de een of andere manier steeds meer te zijn gaan knagen dat hij zelf niet in staat was tot écht baanbrekend creatief werk. Hij kon werk van anderen weergaloos uitleggen en verhelderen, hij kon Einstein en Bohr in privé-gesprekken verbeteren, hij was een inspiratie voor zijn studenten, hij bouwde een gigantisch netwerk op waardoor hij grote geesten bij elkaar kon brengen. Maar dat telde voor hem kennelijk allemaal niet. Toen hij 53 was schoot hij zijn zoontje dat Down had en zichzelf dood.

Denken is verrukkelijk is een indrukwekkend boek over gefnuikt talent, over hoe lastig het is om gelukkig te zijn, vooral in duistere tijden, maar misschien wel altijd. Het is een beetje jammer, vind ik, dat er maar betrekkelijk weinig natuurkunde in voorkomt. (Van der Heijden zegt dat dit is omdat het eigen werk van Afanassjewa en Ehrenfest vooral ging over details, en dat is lastig uit te leggen; maar ze had ook best iets van de grote discussies kunnen uitleggen.) Maar daar staat heel veel tegenover. 

Het is een dubbelbiografie, maar uiteindelijk gaat het boek toch voor het grootste deel over Ehrenfest. Dat is een teken van de tijd. Tatiana was nu eenmaal een groot deel van haar tijd gedwongen om voor hun kinderen te zorgen, terwijl Paul al die interessante reizen maakte, en al die interessante mannen ontmoette. Zijn leven is daardoor simpelweg veel beter gedocumenteerd, neem ik aan. Er is geen enkele reden om te denken dat hij getalenteerder was dan zij, maar toch is zij bijna automatisch – en tot de dag dat Van der Heijdens boek verscheen – in zijn schaduw blijven staan. Zelfs haar leven van toch nog enkele decennia na zijn zelfmoord, moet het daarom doen met slechts enkele tientallen pagina's. Ook dat is een buitengewoon treurige conclusie.