Vertaling T. Chmielik
Was het verstandig om in de Sovjet-unie onder Stalin je ogen open te doen? Voor veel personages in de groots opgezette roman Zulejka opent haar ogen van de Tataarse schrijfster Guzel Jachina loopt alles noodlottig af: zelfs mensen die zich vol vuurt inzetten voor het regime, of die hun naasten verraden om het vege lijf te redden, overleven het niet. De enige die aan het eind van het boek heel veel promotie heeft gemaakt is een smiechterige ex-gevangene die zo'n beetje het hele boek vuile spelletjes heeft gemaakt.
Behalve dat Juzuf, de zoon van de hoofdpersoon Zulejka, via de rivier mogelijk weet te ontsnappen.
Zulejka is een analfabete boerin uit Tatarije. Aan het begin van het boek is ze getrouwd met een Tataarse boer. Ze leven samen in grote armoe, en met haar schoonmoeder, een feeks. Dat haar man nu zo aardig voor Zulejka is, kun je niet zeggen. Hij gebruikt haar voor de seks, en onder invloed van zijn moeder behandelt hij haar matig. Toch meent ze dat hij een goede man is – ze is niet anders gewend.
De rode garde komt op een dag. Deze doodarme boeren moeten hun laatste koe en hun laatste paard aan de gemeenschap geven, anders zijn ze vuile koelakken, vijanden van het prachtige communistische ideaal. Als Murtaz, de man van Zulejka zich verzet, wordt hij doodgeschoten, en Zulejka wordt met andere koelakken en enkele stedelingen die zich ook te weinig communistisch zouden hebben getoond op een verschrikkelijk transport gestuurd: een half jaar in een overvolle trein naar Siberië, waar ze helemaal vanuit het niets samen iets moeten zien op te bouwen.
Jachina vertelt dit verhaal van de Tataren – ze is zelf Tataars en schijnt belevenissen van haar grootmoeder in het boek te hebben verwerkt – op een indrukwekkende manier. Er is een brede waaier van personages: haar man, haar schoonmoeder, haar zoon, de officier die haar man heeft doodgeschoten en met wie ze later een kortstondige affaire heeft, de excentrieke arts die haar tijdens de bevalling redt en bij wie ze kan wonen, de begaafde schilder die zich kan redden door propaganda te schilderen en gaandeweg aan de drank ten onder gaat.
De zin 'Zulejka opent haar ogen' komt herhaaldelijk voor in het boek, en Zulejka is niet de enige van wie de ogen geopend worden. Haar zoon, die geboren is in de Siberische kolonie, leert door schilderingen de buitenwereld kennen. Ignatov, de officier, ziet gaandeweg zijn eigen positie in. Maar Zulejka zelf spant de kroon – heel knap beschrijft Jachina haar ontwikkeling van een heel naïeve jonge vrouw naar een vrouw die de wereld gaandeweg beter is gaan begrijpen, en een zelfstandig mens geworden is.
Zulekja opent haar ogen (ik las de Esperanto-vertaling: Zulejka malfermas la okulojn) opende ook mijn ogen. Niet alleen omdat ik er iets uit leerde over het lot van de koelakken in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw, maar ook omdat ik zelden door de ogen heb kunnen kijken van zulke mensen, van zo'n vrouw die nooit op school heeft gezeten, maar veel heeft geleerd.
Reacties