Friedrich Dürrenmatt. Der Auftrag. Oder vom Beobachten des Beobachters der Beobachter. Diogenes, 1988.

 

Ik wist niet dat Friedrich Dürrenmatt van die krankzinnige boeken schreef. Hij blijkt een Zwitserse Willem Brakman te zijn, of in ieder geval in dit boek, dat bestaat uit 24 hoofdstukjes die ieder op hun beurt bestaan uit één lange zin, en waarin een grotesk verhaal zich ontrolt dat onmogelijk in 24 zinnen is na te vertellen. Een psychiater belt een filmmaakster omdat zijn vrouw in een ver land is vermoord en hij zich verantwoordelijk voelt voor die moord; de filmmaakster moet uitzoeken hoe het zat. Ter plekke in het Noord-Afrikaanse land, wordt de ene persoon na de andere vermoordt, blijkt de vrouw van de psychiater toch weer terug te zijn bij haar man, want in plaats van haar is een vriendin vermoord. 

En ondertussen zit iedereen op alle manieren op elkaar te letten: Vom Beobachten des Beobachters der Beobachter is de ondertitel van dit boek, en in veel opzichten een betere samenvatting dan de hoofdtitel. De psychiater denkt dat zijn vrouw van hem is weggegaan omdat hij haar als een psychologisch object aan het bestuderen was. Zij blijkt een dagboek geschreven te hebben waarin ze vol haat en verachting alles beschreef wat hij deed: kauwen, gapen. Er komt in het boek een spion voor, een cameraman, een heleboel agenten – allerlei mensen wiens beroep het is om te observeren.

Tegelijkertijd is het geen essay over het observeren. Je zou bijvoorbeeld graag willen uitroepen 'dat die Dürrenmatt 32 jaar geleden al allemaal had gezien!', want het voortdurend onder observatie staan is nu natuurlijk een thema. Maar het is eigenlijk onduidelijk hoe je dit boek als maatschappijkritisch moet lezen en niet als een kunstwerk dat autonoom wil zijn, dat in die 24 zinnen niet zozeer een statement wil maken als wel een grotesk verhaal vertellen.

Dat observeren van de observator der observatoren kun je geloof ik ook vooral zien. "Ik word gadegeslagen!" schrijft de vrouw van de psychiater op de laatste bladzijde van haar dagboek. Er wordt nooit duidelijk gemaakt door wie dan – maar je zou kunnen denken: door de lezer, die op allerlei manieren de hele tijd al die personages zit te bekijken. 

Der Auftrag is wat dat betreft misschien dan wel een titel voor de andere kant van het verhaal: de opdracht die de schrijver zich heeft gesteld om zo'n ingewikkeld verhaal in 24 zinnen te schrijven, waarbij iedere zin ook nog eens duidelijk een andere opbouw heeft. Schrijven en lezen gaan over gadeslaan, over observeren. Je kunt in een boek alles zien, de wildste avonturen. Dürrenmatt wilde dat niet zozeer bewijzen, want hij wilde niets bewijzen. Maar hij wilde het wel laten zien.