Het eerste kwart: Rachida Lamrabet, Vertel het iemand
Als iets de Nederlandstalige romankunst aan het begin van de 21e eeuw karakteriseert is het geloof ik: de wil van de schrijvers om onvertelde verhalen te vertellen, verhalen die tot nu toe taboe waren, verhalen die simpelweg vergeten waren, verhalen die niemand de moeite waard vond, alsnog een vorm te geven. Natuurlijk zijn de boeken die ik dit jaar lees geen willekeurige steekproef – ik heb ze immers geselecteerd. Maar daarbij heb ik voldoende arbitraire criteria ingebouwd (uit ieder jaar precies twee boeken, geen tweemaal dezelfde schrijver, voldoende diversiteit volgens allerlei dimensies) om het al te persoonlijke er ook weer uit te laten. En dus zijn de patronen die ik zie niet helemaal willekeurig.
Een lijn van onvertelde verhalen zijn die van de Eerste Wereldoorlog, waarvan we het afgelopen kwart eeuw hebben herdacht dat ze honderd jaar geleden woedde, en die nooit eerder zo beschreven was als in Godenslaap van Erwin Mortier of Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans. Een andere, nog veel dikkere lijn, is die van de nieuwkomers en hun kinderen – de verhalen van hun land van herkomst, de verhalen van hun aankomst in de kille lage landen, en van hun pogingen hun verhaal een geschiedenis van hier te laten zijn.
Vertel het iemand van Rachida Lamrabet hoort bij beide lijnen en is ook in andere opzichten wat mij betreft een van de parels van de Nederlandstalige literatuur van de afgelopen periode: het verhaal van een jongen die aan het eind van de negentiende eeuw geboren wordt uit de liaison tussen een moeder uit een Marokkaans dorp en een Franse vader die door Marokko reist om er te tekenen: een jongen die zich met enorme inspanningen uit de armoedige omstandigheden probeert op te rijzen, door te leren om de Koran te lezen, en door naar de grote stad, Fes, te vertrekken en er de wereld te leren kennen. Maar die uiteindelijk min of meer gedwongen wordt om naar Noord-Frankrijk te gaan en daar voor de Fransen te vechten tegen de Duitsers.
Een van de wonderen van de literatuur is dat je als lezer voortdurend denkt: hoe lukt het een 21e-eeuwse vrouw van middelbare leeftijd zo goed zich in te leven in een 20e-eeuwse jonge soldaat? Tot je beseft dat je zelf als lezer natuurlijk ook weinig gemeen hebt met de hoofdpersoon. Dat het vooral het geval is dat de schrijfster jou in staat stelt je in zo'n jongen in te leven. Ik geloof bijvoorbeeld niet dat ik in de Nederlandstalige literatuur eerder iets heb gelezen dat de aantrekkingskracht van de islam voor zo'n jongen zo invoelbaar maakt:
Ik begreep nog steeds niet veel, maar wist wel dat geloven uit liefde zoiets moest zijn als zwemmen in het heldere, klaterende water van de rivier, onder een oneindig blauwe hemel, terwijl wat ik tot dan toe had verstaan onder geloven meer leek op schuilen in een donkere kamer wanneer het hevig onweerde.
De oorlog beslaat overigens hooguit een derde van de roman. Het grootste deel van het boek speelt zich af in het Marokko van honderd jaar geleden – en vooral ook het leven onder koloniale heerschappij – met een dubieuze rol van de lokale sultan – wordt invoelbaar beschreven, al is ook voor mij niets zo schokkend als het verhaal van die volkomen naïeve jongens die geacht worden het een eer te beschouwen om kanonnenvoer te zijn voor een land dat heel duidelijk op ze neerkijkt.
Daarbij speelt ook nog de rol dat we het verhaal via een filter krijgen: Vertel het iemand is (zoals de titel eigenlijk al zegt) een raamvertelling: de jongen vertelt zijn verhaal vlak voor hij wordt geëxecuteerd vanwege iets dat hij in zijn dagboek heeft geschreven aan zijn gehate Franse vader, die altijd onbereikbaar voor hem is geweest. Maar dat verhaal van die zoon krijgen we eigenlijk te lezen via die vader, die aan het eind van het boek dat dagboek in het vuur smijt. Niets zal er van zijn zoon overblijven.
Behalve het verhaal dat Rachida Lambaret er honderd jaar later over schrijft.
Reacties