Jabik Veenbaas. Meer dan mooie woorden. De moderne roman als levensgids. Nieuw Amsterdam, 2025

"De romanciers die er werkelijk toe doen", schrijft Jabik Veenbaas, "hebben nooit genoegen genomen met schoonheid alleen." Het is een definitie van 'er werkelijk toe doen' die hij zelfs tot de titel van zijn nieuwe boek heeft gemaakt: Meer dan mooie woorden, waarin hij twintig moderne romans (de eerste is van Proust, de laatste van Houellebecq) beschouwt. "Ze hebben altijd vanuit een levensvisie geschreven en ons daar iets van mee willen geven."

Boeken waarin iemand je de wereldliteratuur doorgeleidt aan de hand van een heel specifiek en sterk idee, daar ben ik dol op. Dat zo iemand zijn eigen voorkeuren (levensvisie) daarmee tot de gouden standaard verheft, maakt het boek alleen maar leesbaarder. Veenbaas is heel erudiet en een heel nauwkeurig lezer. Hij weet daardoor de romanciers die er volgens hem toe doen allemaal aan elkaar te verbinden – Ayn Rand aan J.M. Coetzee, D.H. Lawrence aan Marilyn French, Nawal El Saadawi aan Gerard van het Reve.

Natuurlijk

Het levert ook een interessante exercitie op. Ik weet niet of al deze schrijvers 'ons iets mee hebben willen geven', maar dat ze sterk met ideeën hebben gewerkt, een kijk op het leven hebben uitgedrukt, dat is duidelijk. En Veenbaas laat mooi zien hoe je dan lange lijnen kunt zien in de twintigste eeuw.

Dat geldt bijvoorbeeld voor de doorwerking van het christelijk geloof. De afgelopen honderd jaar hebben schrijvers altijd geworsteld met die erfenis. Ze namen er hardhandig afscheid van of ze verlangden er openlijk (Reve) of meer verborgen (Houellebecq) naar terug:

Het tijdperk van het seculariserende individu, het individu dat zijn zelfstandigheid probeert te bevechten, vond zijn ideale laboratorium in de roman, die bij uitstek geschikt is om een volledig menselijk leven op te roepen, van de banaalste invloed van buitenaf tot de oceaandiepten van zijn gedachtenwereld.

De metafoor van het 'laboratorium' is hier belangrijk. Een eerste vraag lijkt mij: wie is er de baas over het laboratorium? Voor Veenbaas lijkt dat vooral de auteur – het toch ook twintigste-eeuwse idee dat die auteur er minder toe doet, is voor hem nauwelijks van belang. De roman is voor hem een essay met andere middelen, een manier om een kijk op de werkelijkheid uit te drukken. Ik zou zeggen dat al die romans eerder het laboratorium zijn voor lezers zoals Veenbaas – zij zijn degenen die al die ljinen eruit halen. Een schrijver werkt per definitie altijd boven haar macht – er moeten zoveel dingen tegelijkertijd dat je onbewust ook altijd zaken uitdrukt waarvan je jezelf nauwelijks bewust bent: de manier waarop je tegen het leven aankijkt en die je eigenlijk als volkomen natuurlijk beschouwt.

Privé-laboratorium

Het is ook niet een van de individuele schrijvers geweest die, pakweg, heeft bedacht dat het interessant zou zijn om deze of gene ideeën van Nietzsche over te nemen. Die schrijvers hebben, vermoedelijk, allemaal voor zich ooit Nietzsche gelezen en zijn daardoor geraakt. Het is vervolgens een essayist als Veenbaas die al die invloeden in kaart brengt en met elkaar verbindt. Het is ook duidelijk dat hij daarbij selectief te werk is gegaan: zijn schrijvers zijn overwegend Engelstalig, en daarnaast mogen vooral Duits- en Franstalige schrijvers meedoen. Reve is de enige Nederlandstalige schrijver, El Sawaadi de enige Arabische. "Romanciers die er werkelijk toe doen" uit Azië of Latijns-Amerika, uit Scandinavië of Afrika (behalve Zuid-Afrika) doen niet mee.

En het zou onzinnig zijn om Veenbaas dat te verwijten – Meer dan mooie woorden is zíj́n kijk op de moderne roman.

Er is nóg een aspect aan die metafoor van het laboratorium: je kunt je afvragen in hoeverre wat je vindt tijdens je proefnemingen nu daadwerkelijk ook kunt toepassen in de grote wereld eromheen. Kun je moderne romans echt als 'levensgids' gebruiken, zoals de ondertitel van Meer dan mooie woorden suggereert? Is er iemand een ander leven gaan lijden na het lezen van Brave New World? Het lezen is daarvoor misschien wel te veilig. Er wordt soms gezegd dat boeken 'verontrustend' zijn, maar uiteindelijk kun je na een avondje verontrust hebben zitten lezen het boek ook weer in de kast zetten.

Het is het gesprek over boeken dat je leven kunt veranderen, het gebruik ervan als privé-laboratorium voor de lezer. Je kunt veilig met wereldbeelden experimenteren. Jabik Veenbaas laat zien hoe.