Joke J. Hermsen. Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst. AP, 2010.

 

De filosofe Joke J. Hermsen is al een aantal jaar bezig met nadenken over de tijd. Stil de tijd was haar eerste boek over dit onderwerp, een 'Pleidooi voor een langzame toekomst', het boek waarin ze onder andere het idee introduceert dat er twee soorten tijd zijn: de meetbare tijd van de klok, die almaar voortduurt, ons opjaagt en ons confronteert met de zeis aan het einde, en een andere tijd, meer de tijd zoals we die ervaren als we wachten of ons vervelen.

Ik vind Stil de tijd een lastig boek in de zin dat ik het idee heb dat ik iets mis: die tweede tijd, dat is dus de tijd zoals mensen die ervaren. Ik begrijp dat dit niet precies hetzelfde is als de chronologische tijd, de tijd die bestaat uit een lijn van elkaar opeenvolgende momenten, de tijd die een vierde dimensie is naast de drie ruimtelijke. Maar wat is het dan wel? Ik weet niet zeker of ik zo'n duidelijke ervaring heb van de tijd, of dat deze dezelfde is als ik in blijde afwachting ben of me verveel.

Wat me daarbij niet helpt is dat Hermsen verschillende denkers aanhaalt, die de alternatieve tijd allemaal anders in lijken te vullen. Voor Ernst Bloch was de tijd vooral hoop – je verheugen over de onzekerheid van de toekomst, voor Henri Bergson was het vooral duur – de tijd loopt in elkaar over, en ieder moment draagt alle voorafgaande met zich mee, voor Emmanuel Levinas was de tijd de verhouding van de mens met de eeuwigheid. Dat zijn interessante gedachte, maar zijn ze ook compatibel met elkaar? Bergson lijkt zich vooral met het verleden te verhouden en Bloch met de toekomst. Is dat dan hetzelfde? Zijn er, met andere woorden wel precies twee soorten tijd, zijn het er niet veel meer? Als bovendien de chronologische tijd in de moderne natuurkunde niet ook nog eens anders wordt geïnterpreteerd dan in het dagelijkse leven?

Maar als er zoveel soorten zijn, hoe verhoudt zich dat dan allemaal tot de 'ervaren' tijd?

Het lijkt nu net alsof ik Hermsen bekritiseer, maar ik houd er oprecht rekening mee dat het probleem bij mijzelf ligt. Dat ik bijvoorbeeld zelf die tijd niet goed ervaren heb, er niet goed over heb nagedacht. Je kunt een schrijver over een bepaald onderwerp alleen echt volgen als je zelf ooit iets met dat onderwerp hebt gedaan. Mijn dagen zijn meestal van moment tot moment gevuld, overigens meestal zonder dat ik me overdreven opgejaagd voel.

Misschien moet ik deze leeservaring zien als een uitnodiging om zelf wat beter de tijd te voelen, hoe hij door me heen stroomt. En dan door te gaan naar Kairos, het volgende boek van Hermsen.