.jpg)
Als je dit kunt lezen heb je iets gemeen met miljarden mensen over de wereld: kennis van een Indo-Europese taal. Van diep in Azië tot in Latijns-Amerika spreken heel grote groepen mensen inmiddels een taal die afstamt van een taal die wel Proto-Indo-Europees noemen. Hoe lang geleden die taal precies gesproken werd en waar ter wereld, weten we niet precies, maar we krijgen er wel, door genetisch, archeologisch en taalkundig onderzoek, steeds beter zicht op.
Het verhaal van het Indo-Europees is het verhaal van een van de grote wetenschappelijke successen van de taalkunde: dat we een taal kunnen reconstrueren die zo ver in het verleden ligt en die nooit is opgeschreven, maar waarover inmiddels wel een redelijke mate van consensus bestaat. Het is ook het verhaal van de onderzoekers die op allerlei plaatsen op de wereld heel oude grafheuvels onderzoeken, en dan bestuderen wat we kunnen leren over de voeding van de mensen die daar liggen uit de binnenkant van hun tanden. En het is het verhaal van mysterieuze volkeren in de prehistorie, die in sommige gevallen hele steden bouwden, in andere gevallen volgens sommige schattingen duizenden kilometers aflegden in een paar jaar tijd.
Oorspronkelijke sprekers
Het is kortom een ideaal onderwerp voor een wetenschapsjournalistiek boek. De Britse Laura Spinney publiceerde het onder de naam Proto – How One Ancient Language Went Global.
Het verhaal begint vermoedelijk, of in ieder geval voor Spinney, die af en toe niet bang is haar eigen voorkeuren te volgen, op de Pontisch-Kaspische steppen, waar een nomadisch volk de eerste sprekers waren van deze taal. Natuurlijk kwam die taal ook weer niet uit het niets vallen – er moet ook nog een voor-proto-taal zijn geweest – maar die ligt te ver weg om er nog iets over te kunnen zeggen. Wel is het waarschijnlijk dat deze mensen in contact stonden met sprekers van allerlei andere talen. Er zijn zelfs geleerden die menen dat het Proto-Indo-Europees een lingua franca was, een contacttaal die elementen uit verschillende talen had genomen en werd gebruikt voor onderling verkeer.
Uit die bakermat trokken mensen vervolgens grote delen van de wereld uit: in Europa ontstonden zo het Grieks, de Keltische talen (zoals Iers en Bretons), de Germaanse (zoals het Nederlands en het Engels), de Romaanse (het Latijn en de dochters daarvan) en meer naar het oosten de Baltische (Lets en Litouws) en Slavische (Russisch, Pools en dergelijke) talen. Maar ook het Perzisch, het Hindi en andere talen in Azië zijn afkomstig van deze oorspronkelijke sprekers.
Oertaal
Hoe die talen nu verspreid raakten, weten we eigenlijk niet. Er zijn weinig aanwijzingen dat het met grof geweld gepaard ging, in ieder geval niet in Europa. Misschien was het de technologie – er bestonden al woorden voor paarden, die kennelijk al getemd waren, en waarschijnlijk ook voor het wiel – en een hechte sociale structuur waarin buitenstaanders ook gemakkelijk geïntegreerd konden worden.
Wat in ieder geval wel steeds duidelijker wordt: de zwaarwegende rol die contact met andere talen voortdurend heeft gehad. De studie van de Indo-Europese taalkunde heeft perioden gekend waar in het allemaal ging om zuiverheid – we probeerden terug te gaan naar een oertijd waarin een oertaal werd gesproken die nog niet was aangetast door alle rommeligheden van de moderne tijd. Er werd bijvoorbeeld wel gedacht dat het Sanskriet de oertaal was, en dat die zo ongeveer in het paradijs gesproken werd. Maar nu?
Sanskrit, like all languages worthy of the name, is a hybrid that reflects its unique journey through the world.
Spinney is een goede journaliste in de Angelsaksische traditie. Ze weet hoe ze een goed verhaal kan opschrijven waarin je als lezer blijft voortlezen terwijl je tegelijkertijd heel veel heel interessante dingen te weten komt. In het laatste, afsluitende hoofdstuk haalt ze er misschien wel erg veel bij — xenofobie, klimaatverandering, de positie van het Engels in de moderne wereld, en nog veel meer.
Maar om één ding kunnen we toch ook niet heen: het feit dat er nu vermoedelijk niet ver van de geboorteplaats van al die talenrijkdom een vreselijke oorlog woedt. Dat Russen er schieten op Oekraïners, sprekers van nauw verwante talen.
Laura Spinney. Proto: How One Ancient Language Went Global. William Collins, 2025
Reacties