William Shakespeare. The Merchant of Venice. Gutenberg, 2000 (1596/7).

Nadat ik eerder deze week de recente Engelse roman The Finkler Question las, die onder andere over het antisemitisme gaat, besloot ik gisteren dan ook The Merchant of Venice te lezen. Ik heb hem ooit in de verfilming met Al Pacino gezien – als je nu 'merchant of venice' intikt bij Google Images, blijken de eerste tientallen plaatjes van die film genomen.

De manier waarop ik het stuk lees, is misschien beïnvloed door die film. De interpretatie ervan – Shylock wordt pyschologische, en tegen zijn eigen belang in, gedwongen tot zijn op het eerste gezicht extreem wettische gedrag door alle vernederingen die hem misschien al zijn leven lang zijn aangedaan – past ook bij een moderne visie op Shakespeare als een verfijnde duider van de menselijke ziel. Zelfs een veel ergere schurk als Richard III kan nog begrepen worden als iemand die door zijn outsiderschap gedwongen wordt tot zijn daden.

Ik ben ook een kind van mijn tijd en kan het stuk ook als ik het zelfstandig lees niet anders zien. Het legt een van de wortels van de tragedie van het antisemitisme bloot: het maakt dat sommige Joden zich ertegen verzetten en zich daarbij zelf extreem gaan gedragen. Hetgeen dan weer het antisemitisme voedt.

Het stuk gaat bovendien over nog heel veel meer. Een heel duidelijke laag is 'al ziet men de lui, men kent ze niet'. De minnaars van Portia moeten kiezen tussen een loden, zilveren of gouden kistje om haar hand te winnen – en de juiste keuze is natuurlijk het loden kistje. Portia zelf doet zich later voor als jonge man, zoals ook Jessica, de dochter van Shylock, dat eerder heeft gedaan om uit haar vaders huis te ontsnappen.

Op het internet gaan ook antisemitische interpretaties van Shylock rond. Een van de eerste vindplaatsen op Google gaat zelfs naar zo'n interpretatie. Over de film met Pacino: "This fractured fairy tale of a movie repeats the standard, childish Judaic conceit, that if a Judaic behaves in an evil fashion it is only a reaction to persecution. (...) When Rabbi Shimon ben Yohai taught that, "Even the best of the gentiles should all be killed," his warrant for genocide was explained away as "rage over Roman persecution."

Het is wonderlijk, zoveel haat. Natuurlijk is het stuk (of de film) op geen enkele manier te reconstrueren als het goed praten van slecht gedrag. Het is volgens mij voor iedere lezer en iedere kijker volkomen duidelijk dat Shylock er in zijn eigen belang beter aan had gedaan niet zo wraakzuchtig te zijn – maar hij kon niet anders.

Het citaat van Ben Yohai doet natuurlijk denken aan de manier waarop sommigen uit de Koran citeren. Ik heb me tijdens het lezen af en toe een versie voorgesteld waarin Shylock een moslim was. Dat zou misschien de strekking van het stuk nog duidelijker maken, want moslims zijn in onze huidige tijd toch nog net iets zichtbaarder dan Joden (bovendien zijn de bezwaren tegen joden in de Merchant als ik het goed zie, vooral van religieuze aard: als Shylock zich maar bekeert, is alles weer goed.) Dat mag zo zijn. Maar eigenlijk is de Merchant of Venice in de oorspronkelijke versie al bijtend en moeilijk en pijnlijk genoeg.