las!

Sasja Janssen, die volgende week de Awaterprijs krijgt voor haar bundel   Mijn vader zegt entropie, mijn moeder logica,   is altijd een dichteres geweest die geleerdheid aan zinnelijkheid verbindt. Je kunt over haar gedichten nadenken en je kunt ze voelen, en het liefst allebei tegelijk, dat geeft de rijkste ervaring. In de bundel staan een aantal gedichten die zijn opgedragen aan andere dichters: de Taiwanese Chen Yuhong, de Duitse Monika Rinck, de Vlaamse Leonard Nolens, de Amerikaanse Marianne Moore. Dat reeksje eindigt met twee Nederlandse dichteressen: Hadewijch en Sasja Janssen. Aan de hand van het Hadewijch gedicht valt goed te demonstreren wat er gebeurt in een gemiddeld gedicht van Janssen: materie voor Hadewijch de vijftigste dag en ik geloof dat het visioen mij zag als eerste het hing aan een van de bloeiende wortels die de lucht besneden van een boom waarvan de kop de aarde had gestoten uit beukende heimwee zo stompend een vorm die ik niet kende, maar wel herkende ...

  Net als haar eerste boek  Ik ga leven kan ik Lale Güls tweede, Ik ben vrij , alleen maar lezen als een brief aan haar moeder.  Het boek is op een bepaalde manier een overpeinzing van de vrijheid. Op de avond dat Gül bij het tv-programma Op1 kwam vertellen over Ik ga leven , werd ze vrij. Haar familie was woedend: allerlei ooms en neven en tantes en nichten waren na afloop van de uitzending naar Güls ouderlijk huis gekomen om hun verontwaardiging te laten blijken over zoveel ontering van de godsdienst, en van de familie. Ze voelde zich er zo bedreigd, dat ze besloot te doen wat ze al veel eerder had willen doen – ze vertrok.  Vervolgens werd ze verstoten, wat de band nog definitiever brak. En omdat Ik ga leven  meteen goed verkocht, kon ze zich de breuk ook financieel permitteren. Daarna zag ze haar ouders al heel lang niet meer. Met haar vader had ze, krijg je de indruk, nog wel een band kunnen opbouwen, maar haar moeder is radicaler, feller, onverzoenlijker. ...

In een van de verhalen in Manon Uphoffs nieuwe verhalenbundel   Laat me binnen   ziet een personage een kindertekening. Ze besluit dat zij en haar broer “veel beter konden tekenen, omdat zij wisten dat wolken niet blauw waren en dat bomen wortels hadden, geen rechte stokken waren die je zomaar in de grond duwde.” Dat lijkt me een goede beschrijving van de kwaliteiten van  Laat me binnen , en in het algemeen van Uphoffs werk. De reden waarom zij beter schrijft dan anderen: omdat ze weet dat bomen geen rechte stokken zijn die je zomaar in de grond duwt. Haar personages hebben altijd wortels, allemaal. En rechte stokken zijn ze daarom nooit. Er staan maar drie verhalen in  Laat me binnen,  en omdat het boek ruim 200 pagina’s telt, zijn het lange verhalen, bijna novellen, ze worden alle drie heel verschillend verteld en hebben op het oog een heel verschillende setting. Het eerste over een vrouw die haar huis en haar kleine kind iedere avond achterlaat op het moment ...

De bundel Decem van Anne Provoost is op het eerste gezicht heel helder. De dichter geeft duidelijke aanwijzingen over wat we mogen verwachten. Bijvoorbeeld door de ondertitel: Ongelegenheidsgedichten voor asielverstrekkers. De gedichten gaan dus over asiel, en een term als 'asielverstrekkers' suggereert dat de bundel een kritische blik werpt op dit fenomeen. Bovendien opent de bundel met een mededeling van het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen, afkomstig uit een afwijzing van een vluchtelingenstatus: Je asielrelaas bevat een opeenstapeling van eigenaardigheden en tegenstrijdigheden en onaannemelijkheden die de geloofwaardigheid van je vluchtrelaas volledig onderuithaalt. Op het achterflap wordt ook nog eens uitgelegd waarom er zoveel tegenstrijdigheden in de elf lange gedichten lijken te zitten: de bundel gaat over een asielzoeker die in een bootje samen met zijn vrouw en kind asiel heeft willen zoeken, en zijn vrouw daarbij verliest. "D...

Translated by Deborah Smith In Gwangju, in Zuid-Korea, is in 1980 een studentenprotest op een zeer bloedige manier neergeslagen door de politie. Heel veel mensen kwamen om het leven. Anderen kwamen in de gevangenis en werden daar gemarteld. Wat hebben wij hier nog mee te maken? 45 jaar later en in een ander werelddeel? Wie Human Acts  gelezen heeft, kan die gebeurtenissen niet snel meer loslaten. In een roman die bestaat uit zes samenhangende verhalen en een epiloog vertelt Han Kang het verhaal van één jongen die omkomt bij die gebeurtenissen. Ieder verhaal die in een andere verhouding tot die jongen stond – hijzelf staat centraal in het eerste (waarin hij met jij  wordt aangesproken), daarna komen onder andere een vriend aan bod die nog weer iets eerder werd vermoord en naar wie de jongen op zoek was, maar ook collega's, en uiteindelijk zijn moeder. De epiloog is voor 'de schrijver' die anno 2013 vertelt hoe zij met de materie is omgegaan. Hoe zij dit ene gruwelijke detail...

Er is af en toe discussie over de vraag of je oude Nederlandse teksten wel moet ‘hertalen’, omzetten naar modern Nederlands. Als er nu één Nederlandse schrijver is, van wie we zeker weten dat hij hertaling zou hebben toegejuicht, is het Jacob van Maerlant. Want als hij iets wilde met zijn   werk, en in het bijzonder met   Der Naturen Bloeme   (‘Het mooiste van de natuur’) was het: toegankelijk zijn. Al in het begin zegt hij, in de hertaling van Ingrid Biesheuvel, Want nooit eerder hebben schrijvers van boeken geprobeerd in onze eigen taal iets te vertellen over de talloze verschillende schepselen der Natuur die nu in dit boek een plaatsen hebben gevonden. De eerste wetenschapscommunicator in het Nederlands was hij, iemand die met dit boek een groot compendium heeft willen maken van wat we allemaal weten over zoogdieren, vogels, reptielen, insecten, bomen, kruiden, stenen – honderden soorten noemt hij en steeds vertelt hij hoe de dieren eruit zien en hoe ze zich gedragen, ...

De psychoanalyse is in wezen een taaltheorie. Ze vertelt ons iets fundamenteels over de mens en haar relatie tot de taal, namelijk dat we uiteindelijk toegang tot de diepste lagen van de mens hebben als we de taal maar serieus nemen. De psychoanalyticus luistert aandachtig naar de patiënt en haalt uit de taal allerlei dingen die er onbewust ingestopt zijn. Dit veronderstelt uiteraard dat dergelijke onbewuste betekenissen inderdaad bestaan en dat bijvoorbeeld versprekingen inzicht kunnen bieden in het onderbewuste, inclusief de verlangens en angsten die daarin schuilgaan. We moeten het begrip ’taal’ dan wel wat ruimer nemen dan normaliter gebeurt, laat de Amerikaanse taal- en letterkundige Thomas Paul Bonfiglio zien in zijn studie  Linguistics and Psychoanalysis.  Voor Freud was een droom bijvoorbeeld ook een vorm van taal: een gestructureerde boodschap met een eigen logica en betekenis. Kritisch De moderne taalkunde en de psychoanalyse staan mijlenver van elkaar af, en daar wi...

  De man achter het raam  stamt uit 1982 en gaat over een onderwerp dat nu actueler is dan toen – de relatie tussen kunstmatige intelligentie en mens. Adam heet de computer in dit boek, hij is heel slim, en hij krijgt van zijn makers, Rudy en Wessel, een lichaam. Daar wandelt hij mee door de stad, al weet hij niet goed hoe hij zijn armen natuurlijk heen en weer moet bewegen. En daar bemint hij uiteindelijk Anna mee, Wessels vrouw. Iedere keer als ik Gerrit Krol lees, raakt hij me weer – misschien wel meer dan enige andere Nederlandse schrijver van de afgelopen decennia. Dat zit hem in de toon en in de gedachten.  De toon. Neem een passage als Een hond die, aangereden, terwijl hij zich op zijn voorpoten – sterft. Dat is leven. De oren die zich richten als vaantjes en het sterke gebit dat zich ontbloot – dat dit voor het laatst gebeurt, het prachtige materiaal ten spijt. Die oortjes zijn nog lang niet dood, maar als het dier ter zijde valt en de geest heeft gegeven, hebben ...

 Geduld is de grootste deugd – dat is wat de vrouwen in de traditionele samenleving van Kameroen wordt voorgehouden. Als je moet trouwen met een man die je helemaal niet wilt, als die man je mishandelt, als de andere vrouwen van die man – want polygamie hoort bij de tradities – tegen je konkelen, wees dan geduldig. Kom niet in opstand, verhef je stem niet, laat geen emoties zien. Maak je nog mooier voor je man, en wacht af tot het beter wordt. Les impatientes  van Djaili Amadou Amal bestaat uit drie samenhangende verhalen van vrouwen. Ramla, die niet mag trouwen met de jongeman op wie ze verliefd is, maar in plaats daarvan wordt uitgehuwelijkt aan een veel oudere rijke man die al getrouwd is; Hindou, haar halfzus, die moet trouwen met een neef die al zijn frustraties op haar botviert; en Safira, de veel oudere 'mede-echtgenote' van Safira.  Alle drie kunnen ze het geduld niet opbrengen, alle drie kunnen ze tegelijkertijd niet in opstand komen, de banden van de traditionel...

  Weinig mensen kennen hun lichaam zo goed als dansers – ieder spiertje moeten ze beheersen, ieder gewricht moeten ze kennen. Ada d'Adamo was, als je foto's van haar bekijkt, een echte danser, een elegante vrouw die alles van haar lichaam wist. En toen kreeg ze een dochter, Daria, die door een aangeboren hersenafwijking niet veel meer werd dan een lichaam. Met wie je wel kon communiceren, maar niet praten. Die wel naar school vervoerd werd (in Italië gaan alle kinderen van de basisschoolleeftijd naar dezelfde school), maar daar niet werd opgeleid. Een lichaam waarop D'Adamo haar hele leven moest instellen. Daarna gebeurde er weer iets: D'Adamo zelf kreeg kanker. Die ziekte begon haar lichaam langzaam van binnenuit op te vreten, en zorgde ervoor dat de moeder even vaak voor zichzelf naar het ziekenhuis moest als voor haar dochter. Bijna twee jaar geleden, in februari 2023, stierf ze eraan, 55 jaar oud, en met een dochter van 16. Ze had nog net gehoord dat haar boek Come ...

  Over de woordenschat en de morfologie van zijn taal had Lejzer Ludwik Zamenhof goed nagedacht – en iets minder over de syntaxis en de fonologie. Maar over de articulatorische fonetiek, de precieze manier waarop je een b of een ĉ of een i of een j moest uitspreken zweeg hij. We weten dat een Franse p  anders klinkt dan een Duitse: welke had Zamenhof op het oog aan het begin van pano  (brood)? Er waren verschillende oorzaken voor deze omissie in de planningsarbeid. Een ervan was zeker dat Zamenhof zoals bijna alle negentiende-eeuwers taal in de eerste plaats zag als schrijftaal. Terwijl hij de taal ontwikkelde had hij zeker niemand om mee te praten en ook de jaren erna zouden esperantisten internationaal vooral met elkaar corresponderen. Bovendien werd er over dit soort fonetische details in Zamenhofs tijd sowieso minder nagedacht. Maar ook de taalbeschrijvers en -voorschrijvers na Zamenhof besteedden relatief weinig aandacht aan uitspraak. Het gevolg hiervan is dat er mi...

Gedichten, schrijft Esther Jansma in die bundel   We moeten ‘misschien’ blijven denken , zijn “gestolde aandacht, herstelsels van taal”. Wat de dichter doet is “zijn oor te luisteren leggen”, en “de beweeglijke vreemdheid willen notuleren”. In gedichten is er geen tijd, en eigenlijk is er ook geen dichter, er is alleen die aandacht, en dat luisteren: Daarom bestaan er geen dichters. Ik wil dat dichters niet bestaan. Wat ik mooi vind: dat de tweede regel de eerste opheft. Kennelijk is het toch niet zo zeker dat er geen dichters bestaan. De  ik  wil het alleen maar. En wie is die  ik?  Is dat niet stiekem toch weer de dichter. Esther Jansma is een heel intelligente dichter, die de aandacht en het luisteren weet op te brengen om het allemaal te kunnen laten stollen tot een gedicht. En die deze keer naar haar eigen lichaam heeft geluisterd, en geconcludeerd dat dit “misschien haar laatste poëziebundel” is, zoals het achterflap zegt. Misschien. Want we “moeten ‘missc...

  "Ik ben al een vertelstructuur aan het bedenken", schrijft Lize Spit in Autobiografie van mijn lichaam over het moment vlak nadat ze van haar moeder heeft gehoord dat die slokdarmkanker heeft, "waarin ik je naderende einde kan kaderen, ik wil een eindbeeld vastleggen, een scène, een zin." Het boek, de vertelstructuur, is, zo blijkt uit dit boek, voor Spit een manier om het gevecht met het lichaam aan te gaan. Want met de taal kan ze de twee dingen die in die zin genoemd worden en die het lichaam niet kan: kaderen en vastleggen. Op het eerste oog lijkt Autobiografie van een lichaam  een heel ander boek dan Spits eerdere werk, waarin bijvoorbeeld het plot een belangrijke rol speelt. In dit boek is het plot heel eenvoudig – aan het begin wordt de dood van de moeder aangekondigd, aan het eind overlijdt zij. In plaats daarvan komt een dichterlijke toon – een stroom vergelijkingen, waarmee de schrijver probeert de situatie op te tillen. Als Lize heeft gelezen hoe versch...

  Helga Schubert had lange tijd gezwegen als auteur toen ze een paar jaar geleden als tachtigjarige een comeback  maakte met Vom Aufstehen,  een verzameling autobiografische schetsen: het leven van een dochter van een vader die in de Tweede Wereldoorlog is doodgeschoten en een moeder die daar een levenlang trauma aan heeft overgehouden. Een moeder die bovendien zelf over de honderd werd, en daardoor haar dochter met dat trauma tot op hoge kon blijven confronteren.  Op zeker moment bezoekt Schubert een pastoraal werker om met haar te praten over het vierde gebod: Es geht nur um meine Mutter, denn mein Vater ist schon vor siebzig Jahren gestorben. Danach habe ich nie mehr einen Vater gehabt. Meine Mutter ist mein Problem. Ich bin ihr einziges Kind. Sie wird jetzt siebenundneunzig. Ich fürchte mich vor ihr. Ich habe sie vorgestern in ihrer neuen Wohnung besucht. Ich fühle mich von ihr verletzt, jedes Mal, wenn ich sie besuche, und ich habe schon vorher Angst vor diesen ...

  Het is bijna een jaar geleden dat Aleksej Navalny in een gevangenis in Siberië werd vermoord. Jarenlang had hij opgestaan tegen het regime van Poetin, jarenlang werd hij daarvoor in de gevangenis vastgehouden, onder steeds erbarmelijke omstandigheden – en nog wist hij onder andere via advocaten berichten naar de buitenwereld sturen waarin hij de moordenaar Poetin en zijn schanddaden aan de schandpaal nagelde. En ondertussen zijn eigen aanhang probeerde een hart onder de riem te steken: kom op, geniet van het leven, maar zeg nee. Uiteindelijk wist de junta hem dan toch te raken, bijna een jaar geleden. In de gevangenis, en eigenlijk al sinds agenten van Poetin hem hadden geprobeerd te vergiftigen, werkte Navalny aan een boek. Het had een autobiografie moeten worden, maar eindigde, door de omstandigheden uiteindelijk in een gevangenisdagboek. Tot zijn eigen ergernis, want gevangenisdagboeken waren er al genoeg.  Toch is dat gevangenisdagboek, nu het tweede deel van Patriot, ...

  Je kunt als individu de illusie hebben dat je je 'eigen' leven leidt, lijkt Annie Ernaux te willen zeggen met Les années,  maar we zijn allemaal speelballen van de omstandigheden. In detail neemt ze de jaren van haar eigen leven (van 1940 tot 2006, want het boek verscheen in 2008) onder de loep: de dingen die je kon en zelfs moest kopen, seksuele moraal, de verhoudingen tussen de generaties, politiek, wereldgebeurtenissen en wat je daar in Frankrijk van meekreeg, enzovoort.  Normaliter is dat de achtergrond van een biografie of een autobiografie, maar Ernaux stelt het allemaal op de voorgrond. Over haar eigen leven kom je alleen zijdelings wat te weten: dat ze uit een kruideniersgezin in Normandië komt, dat ze trouwde en weer scheidde, dat ze een aantal minnaars heeft gehad, dat ze docente was en moeder, en dat ze in de loop van de tijd het idee kreeg voor een boek als De jaren.   Dat ze ondertussen ook andere romans schreef kom je bijvoorbeeld uit Les années ...

  Zoals ik niet vaak naar klassieke muziek luister als die wordt uitgevoerd op pakweg een saxofoon of een ander moderner instrument, zo lees ik zelden poëzie in vertaling. Volkomen onterecht is dat, een bizar vasthouden aan een idee van authenticiteit waar ik eigenlijk niet in geloof. Maar ik weet niet of dat ooit gaat veranderen. Voor dichters als Wisława Szymborska maak ik wel een uitzondering. Ik ken helemaal geen Pools en moet het dus met vertalingen doen als ik iets wil opvangen van haar werk. Bovendien kan zij het hebben. Zoals Bach nog genietbaar is als je het op een mondfluit blaast, zo kan Szymborska geloof ik iedere vertaling aan. Of ze een dichter is van woorden, of van mooie zinnen, kan ik niet zeggen, maar ze is een dichter van ideeën en gedachten en manieren om naar de wereld te kijken. Mi inventas la mondon biedt een ruime selectie uit Szymborska's verzamelde werk in het Esperanto. Het zijn vooral vertalingen door Polen, en volgens mij zijn het goede vertal...

  Er is, zegt de Amerikaanse journaliste Anne Applebaum, iets gevaarlijks aan het gebeuren. Dictators van over de hele wereld, of ze nu uit Rusland komen, uit China, uit Iran of uit Venezuela, steunen elkaar. Ideologisch gezien hebben ze weinig of niks met elkaar te maken, maar ideologie interesseert hen misschien ook helemaal niet zoveel. Maar ze willen, ieder in hun eigen hoekje van de wereld, aan de macht krijgen, en dus helpen ze elkaar. Met wapens, bijvoorbeeld, of met trollenlegers. Samen zetten ze zo langzamerhand een alternatieve wereldorde op, met hun eigen internationale organisaties, hun eigen 'internationale gemeenschap', los van de bestaande orde. Of daar misschien ook weer niet helemaal los van, doordat ze met een propaganda-oorlog langzaam maar zeker doordringen in onze wereld, ervoor zorgen dat er in democratischer landen gaandeweg leiders gekozen worden die hen genegen zijn. Applebaum is een sterjournalist en iemand die haar geschiedenis kent: vooral in Rusland...