las!

  Een goede schrijver kan je het idee geven dat zij precies degene is die een boek over een belangrijk onderwerp moest schrijven. Naomi Klein is een heel goede schrijver. Met Doppelganger  doet ze een licht aan in je hoofd. En daarna nog een. En nog een. Hoe kunnen we het fenomeen begrijpen dat de westerse wereld steeds meer verscheurd raakt tussen een wij  en een zij ? En op welke manier heeft de Covid-pandemie aan die verscheurdheid bijgedragen? Een van de reden waarom Naomi Klein degene was om dat boek te schrijven, is Naomi Wolf. Beide vrouwen zijn Noord-Amerikanen van Joodse origine, beide hebben invloedrijke boeken geschreven over 'Grote Ideeën' (Wolf brak in 1990 door met het feministische The Beauty Myth,  Klein in 1999 met het antikapitalistische No Logo), beide worden af en toe door elkaar gehaald. Maar Wolf is een aantal jaar geleden tot 'zij' gaan behoren, iemand die verkondigde dat non-gevaccineerden het slachtoffer waren van een nieuwe genocide, iemand ...

  Je komt uit een Frans lerarengezin, en ook je broer is leraar geschiedenis. Op een dag wordt hij onthoofd vanwege een les die hij gegeven heeft. Wat doe je dan?  Mickaëlle Paty overkwam het in oktober 2020. Ze besloot ten strijde te trekken. Haar boek Le cours de monsieur Paty  documenteert die strijd, ik zag het in Frankrijk overal in stapels in de winkel liggen.  Samuel Paty gaf, net als andere geschiedenisleraren op zijn school, ieder jaar een tweetal lessen over de vrijheid van meningsuiting. In de tweede les stelde hij sinds januari 2015 de moord op de redacteuren van Charlie Hebdo  centraal. Hij liet de leerlingen zelf aan de slag gaan met de vraag 'Wel of niet Charlie zijn?', waarbij ze zelf moesten beslissen of ze wel of geen karikaturen van Mohammed zouden plaatsen. Daarvoor liet hij enkele van de kwetsende afbeeldingen zien die Charlie Hebdo  in de jaren voor de aanslag hadden geplaatst. Leerlingen die bang waren hierdoor gekwestst te worden, mo...

  Een van de dingen die ze je niet vertellen als ze je leren lezen: dat je er als oudere plezier aan kunt leven omdat je je dan alsnog kunt laten overrompelen door de jeugd. Door de levenslust, de vertellust, de inventiviteit, de kracht van jonge schrijvers. Dat je je als 57-jarige op sleeptouw kunt laten nemen door een 30-jarige schrijver. Door Safae el Khannoussi bijvoorbeeld, met haar roman Oroppa. Het boek is al op veel plaatsen bejubeld, en het trekt je dan ook vanaf de eerste zinnen mee: De zoveelste schreeuw sneed door de kamer. Maar deze was anders. Op het bed lag de doodverklaarde met opengesperde ogen en mond, haar handen verkrampt in de lucht. De doodsreutel steeg op van het lichaam, klanken als rollend puin, een stem op straat vroeg om een aansteker en de stervende vrouw begon te schudden, te schudden alsof ze om een grap lachte. Salomé Abergel, geboren als Salma Abergel, in een voor haar lang vervlogen wereld nu bevolkt door nieuwe gezichten, krijste zichzelf terug de ...

  Voor Plato was de abstracte wereld, de wereld van de wiskunde, de échte wereld, en de materiële wereld om ons heen daar slechts een afspiegeling van. Tussen wiskunde en wijsbegeerte stonden geen schotten. In de 21e eeuw zijn die schotten er wel. Zo hoog zijn deze dat de gemiddelde wiskundige zich nauwelijks met de filosofie bemoeit, zelfs niet met de filosofie van de wiskunde. Zo'n honderd jaar geleden was daar nog geanimeerde discussie over, tegenwoordig is het hooguit iets waar je je een keer met een glas wijn over verwondert. In The Waltz of Reason. The Entanglement of Mathematics and Philosphy  beschrijft de Weense wiskundige Karl Sigmund de millennialange relatie tussen de twee vormen van diep nadenken. De term wals  is daarbij bijzonder goed gekozen: de wiskunde en de filosofie draaien rondjes om elkaar heen, of als je het anders wilt zien, om een gezamenlijk middelpunt. Maar ook weet Sigmund zelf de stof, die inherent natuurlijk behoorlijk abstract is, zo zwierig...

  Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog schreef George Orwell een essay over iets dat, aan alle kanten, zo leidend was geweest voor het voeren van de oorlog – als het die oorlog al niet had veroorzaakt: het nationalisme. Hij begon met dat hele begrip anders te definiëren. Voor hem ging het om het blinde geloof in één groep: [d]e gewoonte om aan te nemen dat mensen net als insecten  kunnen worden geclassificieerd en dat grote groepen van miljoenen of tientallen miljoenen mensen met zekerheid kunnen worden bestempeld als 'goed' of 'slecht.' Maar ten tweede – en dit is veel belangrijker – bedoel ik de gewoonte om jezelf te identificeren met één enkele natie of andere eenheid, deze boven goed en kwaad te plaatsen en geen andere plicht te erkennen dan het bevorderen van haar belangen. Het eerste is in beschaafd gezelschap inmiddels uit den boze, het tweede wordt wereldwijd weer steeds meer een aanvaardbare politiek: het gaat alleen om het dienen van de belangen van de ...

  Er is iets aan de hand, iets dat zich wereldwijd afspeelt: van het Amerika van Trump tot het India van Modi, van het Israël van Netanyahu tot de Filippijnen van Duterte, zien we een nieuw type leider – radicaalrechtse brulboeien die enorme schade aanrichten onder het mom dat ze de wereld moeten beschermen. Disaster nationalism  noemt Richard Seymour de ideologie die ze delen. Rampnationalisme  geeft volgens Seymour een antwoord op allerlei nauwelijks gearticuleerde gevoelens van onbehagen: gevoelens van eenzaamheid in een internettijdperk, gevoelens van angst voor een wereld waarin mensen op drift raken door klimaatverandering, gevoelens van bloeddorst, van depressie, waarop de gewone instituties geen écht antwoord geven. Een paar keer haalt hij tussen de regels door uit naar de cognitieve gedragstherapie en de mindfulness die de problemen niet echt aanpakken.  In detail geeft Seymour een analyse van de onderstromen die ertoe leiden dat er op de wereld steeds meer ...

Johann Sebastian Bach  van Maarten 't Hart eindigt met besprekingen van boeken over Bach die zo kritsch zijn dat je je afvraagt wat hij zou hebben gevonden van zijn eigen boek, mocht hij er buiten staan. Ik denk dat hij er niet heel positief over zou zijn: er worden vrij willekeurig wat aspecten van Bachs leven en vooral diens werk besproken, een heel nieuwe visie op de componist levert dat niet op, in ieder geval niet voor iemand die zelf al die andere boeken over Bach heeft gelezen. Maar daarin zou 't Hart dan ongelijk hebben gehad. Het boek Johann Sebastian Bach  gaat vooral over de enorme bewondering die Maarten 't Hart heeft voor de 18e-eeuwse componist. Een bewondering die af en toe ongegeneerd omslaat in dweepzucht en zelfs verliefdheid: op een bepaald moment vertelt de schrijver dat hij als hij een bepaald stuk speelt alleen maar kan denken Bach... Bach... Bach..., ongeveer zoals iemand de naam van degene op wie hij verliefd is voor zich uit mompelt. Die bewondering...

  Op sommige momenten komt op sommige plaatsen ineens van alles samen. Dat gold bijvoorbeeld voor het Wenen aan het begin van de 20e eeuw – een tijd van Freud en Schnitzler, van grote kunst en vernieuwende wetenschap, en een tijd waarin die zaken met elkaar begonnen te overlappen.  In Die Inkommensurablen  brengt Edelbauer die tijd opnieuw tot leven: we volgen een dag (en vooral een nacht) uit het leven van Hans, een jongen die net uit Tirol in de stad is aangekomen, Adam, een jonge muzikaal begaafde (Schönberg!) edelman en Klara, een wiskundepromovenda die een bijzondere gave heeft – ze droomt net als enkele duizenden andere mensen van een bepaald dorp – maar zij heeft meer inzicht in hun leven. Incommensurabiliteit is een thema van dit boek: het is een eigenschap van getallenparen die in een verhouding staan die irrationeel is, zoals de lengte van de zijden en de diagonaal van een driehoek waarvan de zijden even lang zijn. Ook Hans, Adam en Klara bevinden zich onderling...

  Er zijn, legt Margot Vanderstraeten uit aan het begin van haar boek Wij, Roma,  in België veel verschillende Roma. Ze zijn in de loop der eeuwen in verschillende golven naar het land gekomen – en de laatste grotere golf kwam na de val van de muur, uit Oost-Europa. Zij wonen verspreid over het land, en veel groepen hebben nauwelijks contact met elkaar. Het wordt, ook uit Vanderstraetens boek, niet echt duidelijk hoe die groepen over elkaar hebben. En toch vormen ze een gemeenschap. Dat is wat Vanderstraeten laat zien in haar boek, in de vorm van 99 monologen of monoloogjes van evenzoveel individuen. De journaliste heeft ze gemonteerd uit gesprekken die ze met heel veel mensen heeft gevoerd om meer te weten te komen over die 'gesloten wereld'.  Wat de Roma bindt is de eigen taal – een van de stemmen vertelt dat het tot de code van de Roma behoort dat je onderling altijd Romanes spreekt – en een eigen cultuur. Die laatste is niet gemakkelijk te definiëren: er behoort bijvo...

  Er was een tijd dat je kon zeggen dat de Nederlandse literatuur bijna helemaal ging over de Tweede Wereldoorlog. Zoals er nu een minister is die zegt 'ik ben beleid', was er toen een schrijver die zei 'ik ben de Tweede Wereldoorlog': Harry Mulisch. Die tijd was de tijd van mijn jeugd. Die tijd is voorbij. Het afgelopen jaar las ik vijftig Nederlandstalige romans van de afgelopen 25 jaar, en de oorlog speelde er nauwelijks nog een rol in, en eigenlijk alleen in The Safekeep  van Yael van der Wouden is het echt belangrijk – en dat boek is in het Engels geschreven en mogelijk ook wel eerder gericht op het buitenland dan op Nederland. Er was meer aandacht voor de Eerste Wereldoorlog bij de schrijvers. De neerlandica Ellen Krol bespreekt in haar essaybundel Onbevrijd gevoel  een aantal Nederlandse boeken die over de oorlog gaan, en meer in het bijzonder over de Jodenvervolging. Ze komen, op de verzamelde Oorlogsdagboeken  van Hanny Michaelis uit 2019 na, allemaal uit de...

  Iedereen die kan lezen, weet dat Ellen Warmond een belangrijke, en interessante dichter was – een die werkte in de tijd van de Vijftigers, die – alleen al omdat ze een vrouw was – in de schaduw van die Vijftigers kwam te staan, maar die na haar dood langzaam uit die schaduw treedt: een interessante stem die in veel opzichten misschien wel interessanter was dan de mannen van Vijftig. Bijvoorbeeld doordat ze zo eigenzinnig klonk. Die eigenzinnigheid kenmerkte ook haar leven, zo blijkt uit de biografie die Trudy van Wijk over Warmond schreef. Geef niet mee  heet de biografie, naar een regel uit een gedicht uit de bundel  Het struisvogelreservaat  uit 1963: Advies Geef niet mee maar heers verweer je tegen de stilte de kou de stilstand de leegte geef niet mee verbreek het woord dat de dood bezegelt ontken de zwarte kern gons van ongeloof ontvonk van tastbaar leven vloek ja tegen het vroomste nee verdoof niet geef je niet over geef niet mee. Een van de thema's in Van Wij...

  Als Huib Modderkolk benadert wordt door een Iraanse man die op een onduidelijke manier zijn, op dat moment alleen in het Nederlands verschenen, boek blijkt te hebben gelezen, is hij onmiddellijk geïnteresseerd. Hij raakt gaandeweg steeds meer verstrikt in een netwerk van spionage en contraspionage.  In zijn boek Dit wil je écht niet weten  doet hij verslag van hoe hij in dat netwerk verzeild geraakt – of eigenlijk is doolhof misschien een betere metafoor, want uiteindelijk blijkt Modderkolk te komen achter feiten over acties van de AIVD tegen en in Iran waarvan de dienst zelf nauwelijks op de hoogte blijkt.  Dit wil je écht niet weten  is een wonderlijk journalistiek boek: een waarbij je bang moet zijn voor spoilers, omdat het boek zo spannend is. Het is door Modderkolk ook allemaal opgezet als een verhaal, met elementen die ontleend zijn aan de fictie, zonder dat hij iets heeft verzonnen. Je volgt als lezer de hoofdpersoon, dat is Modderkolk zelf, in zijn zoe...

  Laten zien dat je het nog kan – dat is de manier die Judith Herzberg heeft gekozen om haar 90e verjaardag te vieren. Er verscheen een nieuwe bundel met de heel korte dichtvorm die zij hopla  noemt, en een bundel met langere gedichten – al zijn die bij Herzberg ook niet heel erg lang: Kneedwezens. De oude meester kan het nog. Doorheen de bundel met vooral nieuwe gedichten, staan er een paar die elders en eerder al gepubliceerd zijn – sommige daarvan in de vroege jaren zestig. Wat tot welke periode hoort, valt volgens mij niet te zeggen zonder achterin in de verantwoording te kijken.  Herzberg is de meester van het gestolde moment:  In de lucht     dwarrelt wat dat onderweg nog steeds niet weet te willen worden vlinder of blad Dit is een heel lastig genre: er wordt je iets alledaags gepresenteerd in alledaagse taal, en juist daardoor (en omdat dit alledaagse met zoveel wit omringd in een dichtbundel staat), krijgt het al gauw iets pretentieus, iets van kijk...

  In het nawoord bij zijn hertaling van Julia  meldt Arjen van Meijgaard een schokkend feit: recente literatuurgeschiedenissen voor de middelbare school noemen het boek nauwelijks of niet. In de hedendaagse methodes die hij noemt, wordt Julia  alleen 'aangestipt'  – in de paragraaf 'Lees meer' van het deel over de periode 1700-1800. Dat terwijl het een bron van vreugde is dat een boek als Julia  in het Nederlands bestaat. Een boek dat niet te vergelijken is met enig ander werk van de canon. Een roman als een lang gedicht, een onderzoek naar hoe het leven is als je het door gevoelens laat leiden – gevoelens van geestelijke en lichamelijke liefde, gevoelens van woede en verdriet, gevoelens van godsdienstige vroomheid. Een leven als een volwassen puber. Het is daarmee een experimenteel boek. Feith speelde met het genre van de brievenroman. Sommige hoofdstukjes heten 'Julia aan Eduard' of zoiets, maar ook andere hoofdstukken blijken stukken uit brieven te zijn. Heel...

  Hoort The Safekeep van Yael van der Wouden bij de Nederlandse literatuur? Van der Wouden is de eerste Nederlandse literaire schrijver die succesvol in het Engels schrijft. Eerder is er bijvoorbeeld Robert van Gulik geweest, maar die had geen literaire ambities, en uiteenlopende schrijvers als Herman Koch en Lucas Rijneveld deden het goed in het buitenland, maar dat een Nederlandse schrijver met een in het Engels geschreven roman de Engelstalige markt verovert – dat is nog niet vertoond. Het verhaal van The Safekeep  is oer-Nederlands: oer-Nederlandser dan wat er in het Nederlands verschijnt. In de afgelopen kwart eeuw zijn er bijvoorbeeld nog maar weinig romans verschenen over de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, en de gemiddelde Nederlandse schrijver is tegenwoordig redelijk preuts. Dat zijn allebei verschillen met de Nederlandstalige letteren uit de tweede helft van de twintigste eeuw – en daar sluit Van der Wouden beter op aan dan op wat ik dit jaar heb gelezen. The Sa...

  Geïnspireerd door de film Hamlet  van Sean Mathias, met de 85-jarige Ian McKellen in de hoofdrol, heb ik het stuk van Shakespeare weer eens herlezen. De film van Mathias gaat over het theater: niet alleen wordt de jonge prins van Denemarken gespeeld door een oude acteur, en bijvoorbeeld zijn tegenstrever Laertes door een vrouw – maar het stuk speelt zich helemaal af binnen een oud theatergebouw, en wel op zo'n beetje alle plaatsen die er zijn. Er zijn scenes in de lounge en in de kleedkamer, in de loge en zowaar ook op het toneel.  De acteurs laten zien dat je de taal het werk kunt laten doen, dat het dan allemaal niet uitmaakt. Dat het wonderelijke verhaal van Hamlet hoe dan ook gaat leven in de jambische pentameters van Shakespeare. Als je met die bril het stuk vervolgens leest, ontdek je hoe de tekst ook helemaal omgeven is door de magie van het theater. Dat die magie misschien weleens de grootste fascinatie kon zijn geweest van de toneelschrijver. Niemand is wat hij...

  "Mensen die dierenleed zo vaak van dichtbij hebben gezien", zegt de verteller van Carolina Trujillo's roman De instructies "worden depressief of ze krijgen wat Nora had, en Doris en Abby en Chip en al die activisten. Dat bloedirritante fanatisme, dat nooit kunnen loslaten van het onderwerp, dat altijd bezig zijn met die vermaledijde strijd om mensen bewust te maken van het door hen veroorzaakte leed." De instructies is het verslag van dat fanatisme en die strijd. Mol, de verteller, schrijft over hoe een groepje dierenactivisten onder leiding van de genoemde Nora, ten strijde trekt voor de dieren in de bio-industrie – ook als dat betekent dat ze bijvoorbeeld een slachthuis in de fik moeten steken, of een slager mishandelen. Ze eindigen dan ook in de gevangenis. De instructies  probeert óók het dierenleed van dichtbij te laten zien – misschien minder in de vorm van in detail beschreven moordpartijen, dat wordt aan de filmpjes op de sociale media overgelaten, maa...

 (vertaald door Roland Fagel) Kun je iets fotograferen dat vele lichtjaren van ons verwijderd is? Alleen als je internationaal samenwerkt en over de hele wereld telescopen inzet die je aan elkaar schakelt. Heino Falcke, de Nijmeegse hoogleraar sterrenkunde, is dat een aantal jaar geleden gelukt. Het was natuurlijk een grootschalig project, maar hij speelde een cruciale rol als organisator en eindverantwoordelijke voor het maken van de allereerste foto van een zwart gat. Falcke kwam erdoor in het nieuws, en hij schreef een boek: Licht in de duisternis.  Het is een heel fascinerend werk, omdat verhalen over het heelal en over wonderlijke objecten in dat heelal zoals zwarte gaten altijd interessant zijn. Maar het is ook vooral een interessant boek omdat Falcke er (met hulp van de Duitse journalist Jörg Romer) zijn hele persoonlijkheid in heeft weten te gooien: verhalen over zijn jeugd, over zijn werkzame leven, maar vooral ook over zijn geloof. Vooral door dat geloof is het een i...

  Onmiddellijk na 7 oktober was een groot deel van de wereld vergeten hoe Israël ervoor had gestaan op 6 oktober.  De woede over het moorden, de kille of zelfs vreugdevolle terreur, de angst voor de gijzelaars, het intense verdriet over de prachtige, vaak jonge, mensen die vermoord waren – ze waren allemaal te groot. Een samenleving heeft intellectuelen opdat er mensen zijn die zulke complexe gevoelens dan kunnen verwoorden. Israël is gezegend met enkele van zulke intellectuelen, maar David Grossman is waarschijnlijk momenteel de prominentste. In  De prijs die we betalen, een boekje met vertaalde essays van Grossman dat Cossee vorig jaar uitgaf, zijn de stukken van onmiddellijk na 7 oktober de meest recente. De andere bevatten artikelen uit de jaren ervoor, artikelen die allemaal in een ander licht waren komen te staan na 7 oktober, maar die we niet moeten vergeten. Grossman maakte zich de jaren voor de terreur ernstige zorgen over wat er met zijn land gebeurde – over de ...

  De xenolinguïstiek is een wetenschap die niet bestaat: de wetenschap van buitenaardse taal, volgens de ondertitel van het boek dat eraan gewijd is. Maar er is  geen enkele buitenaardse taal bekend, en aldus heeft dit vakgebied geen enkele empirische grondslag. Niets van wat de geolinguïsten beweren kunnen we op de een of andere wijze toetsen.  De xenolinguïsten kunnen aldus alleen speculeren, en dat is wat er ook gebeurt in Xenolinguistics,  overigens door zeer vooraanstaande taalkundigen die zich in de regel niet als xenolinguïsten zullen profileren. Zij weten van alles over pakweg dierencommunicatie of mensentaal en gebruiken deze bundel om uiteen te zetten wat we daar in algemene zin over weten. Daar is niets tegen. De kans dat we de komende jaren een buitenaardse intelligentie tegenkomen lijkt niet zo groot, maar als het wel gebeurt, kunnen we natuurlijk maar beter voorbereid zijn. Maar tot die tijd is de xenolinguïstiek ook een aardige denkoefening: als we de ...

  Het lijkt me heel lastig om een negatieve bespreking van Marshmallow  van Simone Atangana Bekono te schrijven, en dat komt niet door de kwaliteiten van de bundel. Ik denk dat iedereen die zoiets zou willen schrijven, bang zou zijn voor de reactie: oh, maar jij hebt er niets van begrepen.  Ik heb in ieder geval geen recensie gelezen waaruit ik de indruk kreeg dat de recensent dacht dat hij begreep wat de dichter nu eigenlijk wilde  met deze bundel. Waarom staan deze woorden bij elkaar in gedichten, waarom staan deze gedichten bij elkaar tussen een rood voorplat en een al even rood achterplat? Intellectueel zijn ze lastig te begrijpen, er blijft veel ongezegd. Ik weet niet of je je echt emotioneel kunt laten meeslepen door de beelden. Sommige gedichten behandelen het binnentreden in een onheilspellende ruimte. Bijvoorbeeld niet goed III: je loopt door het strokengordijn en je bent er weer maar wie zijn dat? je respecteert ze niet die mensen op de bank je loopt door h...

Maud Vanhauwaert is een materiële schrijver: ze maakt boeken niet alleen door tekst op een toetsenbord te typen en die op te sturen naar de uitgever, ze denkt ook na over de vorm van haar boeken. Zo is haar roman Tosca  in één editie – ik denk: de echte, de rest bestaat alleen omdat het boek ook mensen moest bereiken die niet zo materieel zijn ingesteld – letterlijk een 'gesloten boek', je moet de pagina's van het verhaal zelf opensnijden. Ironisch genoeg heeft het verhaal zelf dan weer de vorm van een e-mail, dus een op een toetsenbord uitgetikte tekst, een brief van de vertelster May aan haar uitgever. Ook verder wordt er in het boek heel wat afgemaild, voornamelijk door Aline, de jonge vrouw die een grote fascinatie op May uitoefent, misschien wel omdat ze zelf zo'n gesloten boek is. Al schrijft Aline ook veel met de hand, en met een duidelijke voorkeur voor een bepaald soort papier: blaadjes in een Diddl-schrift. Aanwijzingen Maar op welke manier iedereen ook schrij...

  Hugo Brandt Corstius! Inmiddels lijkt hij bijna alleen nog maar bekend als schelder. Tijdens een bijeenkomst in de Balie, eerder deze maand, leek zelfs een erudiet man als Arnon Grunberg, die zelfs nog een tijdje Brandt Corstius' schoonzoon is geweest, niet echt bekend met het oeuvre, en ervan uit te gaan dat dit inmiddels wel volkomen verouderd zou zijn, vanwege het schelden op allerlei inmiddels vergetenen. Alleen maken de meeste mensen er dan nog een obligaat hoofdknikje bij naar het Opperlands. Maar dat is helemaal niet de Brandt Corstius die ik me herinner – de man die in zijn eentje ongeveer de helft van alle columnisten was, als Jan Eter én Piet Grijs én Victor Baarn in Vrij Nederland schreef, of later als Maaike Helder én Stoker én Battus in de Volkskrant.   Ik was als puber een grote bewonderaar van hem, maar herinner me dat schelden eigenlijk niet. Ik herinner me vooral van die columns: de voortdurende ideeënvulkaan die erachter zat. Een stukje was nooit zomaar een...

  Hugo Brandt Corstius kondigde jarenlang aan om een biografie van de door hem bewonderde Multatuli te schrijven. Het kwam er nooit van, en toen uiteindelijk iemand anders het deed, beweerde hij dat dit maar goed was ook. Eerst moest iemand anders de feiten maar eens op een rijtje zetten, dan kon hij zich wijden aan een boek dat zijn voorkeur had – een waarin niet meer al die feiten aan de orde hoefden te komen, maar waarin het helemaal kon gaan over zijn fascinatie voor de negentiende-eeuwer. Nu Ik heb nog nooit gelogen  van Elsbeth Etty er is, hoop ik dat er nog enkele ideale boeken komen over Battus, Piet Grijs, Jan Eter, Stoker, en alle andere pseudoniemen van de schrijver. Etty's boek is de ideale basis: er is misschien nog ergens een minnares verstopt, maar de meeste feiten liggen nu wel op tafel. Terecht Etty nam de taak om de biografie te schrijven van Liesbeth Koenen, die een paar jaar onderzoek had gedaan maar nog niets had opgeschreven toen ze overleed. Koenen had, ...